Ubezwłasnowolnienie stanowi swego rodzaju ochronne prawną dla osób, które z uwagi na zaburzenia psychiczne, niepełnosprawność intelektualną lub różnego rodzaju uzależnienia nie są zdolne do należytego dbania o swoje sprawy. Samo pojęcie ubezwłasnowolnienia jest uregulowane w Kodeksie Cywilnym: w art. 13 – ubezwłasnowolnienie całkowite oraz art. 16 – ubezwłasnowolnienie częściowe, a postępowanie w tym przedmiocie określają art. 544-560(1) Kodeksu Postępowania Cywilnego.
Kiedy można wystąpić z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie?
Przyczyny, które uzasadniają złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie to choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub inny rodzaj zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwo lub narkomania, które wpływają na brak zdolności danej osoby do kierowania swoim postępowaniem, a jednocześnie ubezwłasnowolnienie jest w danym przypadku celowe jako środek nadzwyczajny i nieunikniony ze względu na interes osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. W sytuacji, kiedy stan danej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego i niezbędna jest jedynie pomoc do prowadzenia spraw orzeka się ubezwłasnowolnienie częściowe. Ubezwłasnowolniona częściowo może zostać tylko osoba pełnoletnia, jednak wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można złożyć na rok przed ukończeniem osiągnięciem pełnoletności. W sytuacji, kiedy dana osoba w ogóle nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem zasadne jest ubezwłasnowolnienie całkowite. Ubezwłasnowolniona całkowicie może zostać osoba po ukończeniu 13 roku życia, ponieważ z tą chwilą małoletni zyskuje ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
W toku sprawy może zostać ustanowiony dla osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona doradca tymczasowy, jeżeli sąd uzna, że jest to niezbędne dla ochrony jej interesów lub mienia. Osoba taka ma wówczas już na etapie postępowania ograniczoną zdolność do czynności prawnych tak jak osoba ubezwłasnowolniona częściowo, o czym będzie mowa w dalszej części wpisu.
Kto może wystąpić z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie?
Z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie może wystąpić:
1. małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona,
2. przedstawiciel ustawowy osoby, która ma być ubezwłasnowolniona,
3. krewni w linii prostej (np. rodzice, dzieci) oraz rodzeństwo, ale tylko wówczas, kiedy osoba, która ma zostać ubezwłasnowolniona nie posiada przedstawiciela ustawowego,
4. prokurator.
Ponadto zawsze w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie bierze udział z mocy prawa jako uczestnik postępowania osoba, która ma zostać ubezwłasnowolniona, jej przedstawiciel ustawowy oraz małżonek. Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora, a w każdym jego stadium mogą wstąpić do niego organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka.
Co powinien zawierać wniosek o ubezwłasnowolnienie?
We wniosku o ubezwłasnowolnienie wnioskodawca powinien wskazać czy wnosi o ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe oraz dokładnie umotywować swój wniosek, wskazując przyczyny jego złożenia oraz stosownych dowodów na poparcie swoich twierdzeń, np. dokumentacji medycznej osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Należy wskazać także czy stan zdrowia osoby ubezwłasnowolnionej pozwala na jej stawienie się w sądzie w celu wysłuchania, które powinno odbyć się przed wydaniem postanowienia. Do wniosku należy załączyć także stosowne akty stanu cywilnego w zależności od sytuacji osobistej wnioskodawcy i osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Ponadto należy wskazać kandydata na kuratora.
Ile kosztuje sprawa o ubezwłasnowolnienie?
Opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie jest stała i wynosi 40 zł. Nie jest to jednak jedyny koszt, z którym należy się liczyć. W toku sprawy obowiązkowe jest bowiem badanie lekarskie osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona przez biegłych specjalistów: psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. W związku z tym konieczne będzie wpłacenie zaliczki na pokrycie kosztów sporządzenia ww. opinii.
Kto decyduje o ubezwłasnowolnieniu?
Sądem właściwym w sprawach o ubezwłasnowolnienie jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu. Z uwagi na wagę tego rodzaju spraw oraz ich konsekwencje, które niesie za sobą ubezwłasnowolnienie danej osoby rozpatrywane są one na rozprawie w składzie trzech sędziów zawodowych. Sąd opiera się na zgromadzonym w sprawie materiale dowodowym, m.in. wysłuchaniu osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, przedłożonych dokumentach, ale przede wszystkim sporządzonej przez biegłych opinii. W postanowieniu Sądu Najwyższego z 21.01.1971 r. (II CR 655/70) wskazano, że w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie opinia biegłego lekarza psychiatry stwierdzająca, że badany nie jest chory psychicznie ani nie cierpi na niedorozwój umysłowy, ma rozstrzygające znaczenie w tym sensie, że sąd nie może wbrew takiej opinii orzec ubezwłasnowolnienia z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego. W przypadku wątpliwości może jedynie zażądać opinii innego biegłego.
W postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu musi zostać określone czy dana osoba została ubezwłasnowolniona całkowicie czy częściowo, a także wskazane motywy danego rozstrzygnięcia.
Jakie są konsekwencje ubezwłasnowolnienia?
Ubezwłasnowolnienie całkowite różni się istotnie od ubezwłasnowolnienia częściowego. W przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego osoba taka zostaje pozbawiona zdolności do czynności prawnych. Dla osoby ubezwłasnowolnionej zostaje przez sąd opiekuńczy ustanowiony opiekun (chyba że ubezwłasnowolniony pozostaje pod władzą rodzicielską). Zgodnie art. 175–177 KRO, do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim.
W przypadku zaś ubezwłasnowolnienia częściowego następuje ograniczenie zdolności do czynności prawnych, co w konsekwencji oznacza, że osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma możliwość samodzielnego dokonywania czynności prawnych, jednak w ograniczonym zakresie.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo zostaje ustanowiony kurator, który nadzoruje jej zachowanie, jednak osoba taka może dokonywać sama czynności np. w drobnych bieżących sprawach życia codziennego,
Jak widać ubezwłasnowolnienie pociąga za sobą bardzo dotkliwe skutki prawne i stanowi istotną ingerencję w zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji przez osobę ubezwłasnowolnioną. Wobec tego należy pamiętać, że za lekkomyślne złożenie takiego wniosku lub zrobienie tego w złej wierze na wnioskodawcę może zostać nałożona przez sąd kara grzywny.
